Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego nie jest rozwodem kościelnym.

Kiedy mowa o tzw. „rozwodach kościelnych”, precyzyjnym stwierdzeniem zgodnym z prawem kanonicznym jest „stwierdzenie nieważności małżeństwa (kanonicznego)”. Zwroty takie jak „rozwód kościelny” lub „unieważnienie ślubu kościelnego” są powszechnie używane, lecz są nieprecyzyjne. Kodeks kanoniczny nie zna pojęcia rozwodu – Kościół zawsze był adwokatem nierozerwalności raz zawartego ślubu, co wielokrotnie podkreślała tradycja kościelna oraz adhortacje papieskie.

Rozwód jest procedurą przyjętą w ślubach cywilnych, które nie stanowią w oczach Kościoła prawdziwego związku. Inaczej niż ma to miejsce w świeckich procesach rozwodowych, rolą sądu jest stwierdzić, czy zawarty ślub był od samego początku obciążony wadą na tyle ciężką, że małżeństwo nigdy nie stało się wiążące według prawa kanonicznego.

Małżeństwo – dobro wspólne

Małżeństwo wymaga współdziałania, aby można było należycie budować płaszczyznę porozumienia. Konsekwencją decyzji o ślubie powinna być gwarancja stron do dawania tego, co niezbędne dla autentycznej małżeńskiej emocjonalności. Stwierdza się, że strony, podchodząc do ślubu, pragną uformować swój rozwój emocjonalny i pragną zjednoczenia.
Ślub może ulec zakwestionowaniu w momencie, kiedy okazuje się, że mimo deklaracji, strony indywidualizują swoją koncepcję wspólnego życia tak, aby wykorzystywać drugą stronę do swoich egoistycznych celów. Powstają wówczas przesłanki do uznania zawartego ślubu za wadliwy – nie zaś do udzielenia rozwodu. W razie wątpliwości co do można zwrócić się do adwokata z prośbą o szczegółowe wyjaśnienie tego rozróżnienia. Jeśli owe przesłanki zostaną potwierdzone, uznaje się, że nupturienci nie są rozwodnikami, lecz osobami, które nigdy nie zawarły ważnego ślubu. Jest to istotne z uwagi na sakramenty, do których osoby po rozwodzie nie są dopuszczane.

Aby upewnić się, czy dana przesłanka może stanowić tytuł postępowania, warto skonsultować się z adwokatem-kanonistą. Adwokat świecki zajmuje się bowiem innymi gałęziami prawa i nie posiada koniecznych uprawnień wymaganych przez sąd kościelny.

Co czyni ślub ważnym?

Prawdziwy związek to wspólna praca na rzecz rozwoju emocjonalnego obu stron. To wspólny wysiłek, aby wzajemnie się spełniać poprzez dojrzałe kompromisy. Potrzeba zdolności i odpowiedzialności emocjonalnej do tzw. minimum prawnego, które gwarantuje prawdziwą wspólnotową dynamikę i potwierdza ważność zawartego ślubu z punktu widzenia prawa kanonicznego.

Przyczyny stwierdzenia nieważności małżeństwa

Stwierdzenie nieważności ślubu kościelnego z tytułu psychicznej niezdolności, czyli Kan. 1095 n 3., jest tytułem, w oparciu o który najczęściej prowadzi się procesy kościelne. Kanon nie odnosi się do chorób umysłowych, lecz do pewnych wad charakteru uniemożliwiających trwanie w związku.
Kanony 1083-1094 Kodeksu Prawa Kanonicznego stwierdzają, że ślub może zostać uznany za niebyły w oparciu o następujące przeszkody lub braki:

młodociany wiek (określany jako 14 lat dla kobiet oraz 16 lat w przypadku mężczyzn),
niezdolność płciowa (mężczyzny lub kobiety; trwała, jak i względna),
istniejący już związek małżeński nupturienta,
różnice natury religijnej (ślub z osobą nieochrzczoną),
święcenia,
złożone śluby (w tym zakonne),
porwanie,
przeszkoda występku (zabójstwo małżonka),
publiczny i notoryczny konkubinat poprzedzający zawarcie związku lub nieważnie zawarty związek (tzw. przeszkoda przyzwoitości publicznej),
pokrewieństwo (w linii prostej i do 4 stopnia linii bocznej), w tym prawne (adopcja) lub powinowactwo (w linii prostej) – patrz wyżej.

Również tak zwane braki dotyczące zgodności małżeńskiej opisane w kanonach 1095-1107 mogą stanowić przesłankę do stwierdzenia nieważności udzielonego ślubu (nie zaś do rozwodu!). W przeciwieństwie do przeszkód odnoszą się one bardziej do charakteru nupturientów i ich zamiarów np.:

brak minimum małżeńskiego poznania (np. wypaczona wizja małżeństwa, w tym ludzkiej seksualności),
pozbawienie używania rozumu (niedorozwój psychiczny lub choroba uniemożliwiająca zrozumienie konsekwencji zawarcia związku),
znaczny brak rozeznania nupturienta względem praw i obowiązków małżeńskich,
niezdolność do podjęcia obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej (obejmuje to także istotne wady charakteru jak skrajny egoizm oraz silne uzależnienia),
podstęp przy zawieraniu małżeństwa (umyślne wprowadzenie w błąd dotyczący tożsamości nupturienta lub zatajenie ważnych faktów jak np. niepłodności),
symulacja (fałszywe wyrażenie woli, odrzucenie przymiotów małżeństwa stanowiących o jego esencji),
zawieranie małżeństwa pod warunkiem lub przymusem.

Przyczyną nieważności ślubu – nie rozwodu kościelnego – mogą być stwierdzone braki dotyczące formy kanonicznej, a więc sposobu jego udzielenia. Dotyczy to zwłaszcza kapłana asystującego przy zawieraniu małżeństwa oraz zobowiązania do przystąpienia do ślubu przez katolików według formy kanonicznej. Jeśli stwierdzi się, że związek nie został skonsumowany, również występują przesłanki do stwierdzenia jego nieważności. Decyzję taką może jednak podjąć wyłącznie biskup Rzymu w ramach tzw. Przywileju Piotrowego.

Kim jest adwokat kościelny?

W poprawnym zidentyfikowaniu i sklasyfikowaniu przyczyny stwierdzającej wadliwość zawartego ślubu, a także w przygotowaniu odpowiedniej argumentacji może pomóc adwokat kościelny (kanonista). Jako adwokat może występować osoba, która ukończyła studia z zakresu prawa kanonicznego i posiada dekret zatwierdzony przez biskupa. Sama działalność w świeckiej kancelarii lub figurowanie na liście adwokackiej nie wystarcza do uzyskania tytułu adwokata kościelnego. Doświadczenie uzyskane w prowadzeniu cywilnych spraw rozwodowych niekoniecznie znajdzie zastosowanie w przypadku sprawy „rozwodowej” na gruncie prawa kanonicznego, które – jak wspomnieliśmy – nie posługuje się pojęciem rozwodu.

Czy adwokat jest konieczny podczas postępowania?

Wynajęcie adwokata nie jest wymagane w procesie o tak zwany (niepoprawnie) rozwód kościelny. Wyjątkiem jest proces przed najwyższą instancją w postaci Roty Rzymskiej – wówczas obecność adwokata jest wymagana przez procedury. Może on jednak pomóc przy wszelkich czynnościach adwokackich i zadbać o poprawność argumentacji budowanej na bazie materiału dowodowego, aby zwiększyć szanse na uzyskanie stwierdzenia o nieważności sakramentu małżeństwa (podkreślamy – nie jest to rozwód z punktu widzenia nauczania Kościoła).

Jak przebiega proces kościelny?

Procedowanie skargi

Proces rozpoczyna się od złożenia w sądzie kościelnym skargi powodowej. Skarga powodowa jest kluczowym dokumentem w procesie o tak zwany rozwód kościelny – musi ona zawierać przyczynę postulowanej nieważności zawartego ślubu oraz jej szczegółowe uzasadnienie. Zamieszcza się tam również m.in. miejsce oraz datę złożenia dokumentu, dane osób wezwanych na świadków oraz sąd, który ma rozpatrzyć wniosek. Adwokat specjalizujący się w prawie kanonicznym pomoże opracować dokument zgodny z wymogami sądu, a także przy innych standardowych czynnościach adwokackich.
Sędzia wydaje dekret stwierdzający o przyjęciu lub odrzuceniu skargi powodowej zaskarżającej ważność ślubu. Jeżeli sąd kościelny stwierdzi, że powództwo jest zasadne, następuje właściwy proces. W przypadku odrzucenia wniosku powód ma prawo poprawić błędy lub uzupełnić dokumenty o niezbędne informacje.

Sesja dowodowa – rola audytora i adwokata kościelnego

Sędzia przewodniczący w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa określa przedmiot sporu, czyli tytuł prawny, na podstawie którego będzie prowadzony proces. Dalszy etap obejmuje sesję dowodową. Audytor zbiera materiał dowodowy dostarczony przez stronę pozwaną lub pozywającą i reprezentujących je obrońców. Zgromadzone wówczas materiały mogą zwiększyć szanse strony na uzyskanie wyroku stwierdzającego nieważność zawartego ślubu.
Adwokat pomaga klientom sformułować argumentację znajdującą oparcie w prawie kanonicznym, a także przygotować się zawczasu do całego procesu, wyjaśniając jego bieg oraz formę. Jego uprawnienia pozwalają mu także reprezentować stronę, która nie stawiła się osobiście na procesie.

Ciężar dowodu

Przepis zawarty w kan. 1060 stwierdza: „małżeństwo cieszy się przychylnością prawa”. Opisywana przychylność odnosi się do ślubu, który został zawarty z zachowaniem przepisanej formy prawnej. Ślub uważa się za prawidłowo zawarty, dopóki strona procesowa, która uważa związek za nieważny, nie udowodni, że sakrament został nieprawidłowo zawarty. Na podstawie kan. 1060 w wątpliwości dowodowej, czy dane małżeństwo jest ważne, sąd kościelny powinien opowiedzieć się za jego ważnością. Trybunał nie rozstrzyga o udzieleniu rozwodu, ponieważ nie leży to w jego kompetencjach – analogie z procesami o rozwód cywilny prowadzą do licznych nieporozumień. Aby ich uniknąć, można w razie wątpliwości co do formy samego procesu zasięgnąć rady adwokata.

Obrońca węzła małżeńskiego w procesie

Wykładnia Kościoła głosi, że małżeństwo jest w swojej naturze nierozerwalne. Dlatego też w trakcie procesu w sprawie tak zwanego (nieprawidłowo) rozwodu kościelnego oprócz powoda, pozwanego i reprezentujących ich adwokatów występuje także obrońca węzła małżeńskiego. Jego zadaniem jest stać na straży owej nierozerwalności i przekonać sąd, że nie istnieją przesłanki do stwierdzenia nieważności ślubu. Jego krytyczne uwagi nie muszą jednak wpłynąć na ostateczne rozstrzygnięcie. Adwokaci obu stron mają prawo polemizować z tezami głoszonymi przez obrońcę węzła małżeńskiego. Podstawa prawna: (por. kan. 1501, 1060, 1674).

Zeznania stron

Należy mieć na uwadze, że w postępowaniu nie są przeprowadzane publiczne rozprawy oparte na konfrontacji obu stron wobec sędziego, świadków i adwokatów, jak ma to miejsce w sądzie cywilnym i tamtejszych sprawach rozwodowych. Strony i świadkowie składają zeznania indywidualnie w obecności sędziego, adwokata oraz notariusza. Strony składają jedno zeznanie, dlatego zaleca się, aby było ono skonsultowane z adwokatem. Uzyskane świadectwa posłużą do zweryfikowania argumentu przemawiającego za nieważnością związku. Jeśli strona pozwana nie stawi się na wezwanie i nie przedstawi usprawiedliwienia, proces o stwierdzenie nieważności będzie kontynuowany bez jej udziału.

Publikacja akt procesowych

Po przedstawieniu środków dowodowych następuje publikacja akt sądowych, a następnie zamknięcie postępowania dowodowego i przygotowanie sprawy do wyrokowania. Obie strony mogą się zapoznać z aktami i w razie potrzeby zasięgnąć rady adwokata. Nie istnieje limit czasowy przeznaczony na tę czynność z uwagi na obszerność dokumentacji. Jedynie adwokat może dysponować ich kopią. Na zakończenie procesu trzyosobowy skład sędziowski nie podejmuje decyzji o udzieleniu rozwodu, lecz orzeka, czy dany związek był ważny w świetle prawa kanonicznego. Jeśli w ciągu 15 dni od ogłoszenia wyroku żadna ze stron (bezpośrednio lub przez adwokatów) nie wniesie apelacji, staje się on prawomocny, a strony mogą zawrzeć nowe związki bez bycia uznanymi za cudzołożników. W świetle prawa kanonicznego nie są one po rozwodzie, ponieważ stwierdza się, że zawarty ślub był wadliwy i tym samym niebyły. Dzięki temu mogą także przystąpić do sakramentów, które pozostają niedostępne dla rozwodników. Podstawa prawna: kan. 1530, 1547, 1560, 1561, 1592

Przypominamy! Sformułowania takie jak unieważnienie ślubu lub rozwód kościelny są nieprawidłowe z punktu widzenia prawa kanonicznego.

W procesie kościelnym o stwierdzenie nieważności małżeństwa chodzi o stwierdzenie, że dane małżeństwo było wadliwie zawarte od samego początku, nie zaś o jego zakończenie poprzez rozwód. Każdy adwokat kościelny zobowiązany jest przez sąd do przedstawienia stronie zainteresowanej wyczerpujących informacji na temat całej procedury i wyjaśnić różnicę między orzeczeniem nieważności a rozwodem.